با ویراویراست، سرعت ویراستاری خود را چندین برابر کنید.

ویرایش ساختاری-زبانی چگونه است؟

 شما می‌توانید پیش از خواندن این مقاله، مقالۀ ویراستاری از صفر تا... را بخوانید. ویرایش ساختاری-زبانی بر کاربرد درست قواعد دستور زبان، ضوابط زبان معیار، درست و نادرست در زبان، مسائل بلاغی-سبکی و یکدستی نحو زبان تکیه دارد.

پیشنهاد می‌شود برای اینکه بدانید زبان معیار چیست و چه ویژگی‌هایی دارد. مقالۀ زبان معیار را مطالعه کنید.

آگاهی‌های زبانی، از چند منبع نشئت می‌گیرد:

شمّ زبانی؛

ذوق؛

مطالعۀ متون درست؛

آشنایی با انواع خطاهای زبانی؛

خطاهای زبانی-ساختاری را می‌توان از چند منظر بررسی کرد. همچنین پیشنهاد می‌کنیم که مقاله‌های غلط‌های رایج زبانی از یک تا چهار را بخوانید. احمد سمیعی خطاهای زبانی را به مصداقی و نوعی تقسیم می‌کند.

خطاهای نوعی در خطاهای زبانی چه مواردی را شامل می‌شود؟

• کاربرد نادرست فعل؛ 

• کاربرد نادرست حرف‌اضافه؛

• تعبیرهای نامناسب؛

• ابهام، تعقید و ضعف تألیف؛

• تکلف، درازنویسی، حشو و تکرار؛

• تأثیر ترجمه؛

• نوآوری‌های کاذب؛

• اِشکال منطقی؛

• جمله‌های چندخطایی. 

سعید نفیسی (نگارش و ویرایش)، فریدون کار (در مکتب استاد)،  ابوالحسن نجفی (غلط ننویسیم)، حسن انوری (فرهنگ درست‌نویسی سخن) خطاهای زبانی (فنی، زبانی و محتوایی) را به‌ترتیب الفبا یا موردی بررسی کرده‌اند.

 سیدجلیل شاهری لنگرودی (در مجموعۀ کامل اصول و قواعد ویرایش) از منظر زبان‌شناسی مسائل ویرایش را در حوزه‌های زیر بررسی می‌کند. می‌توانید ویراستاری متن خود را به ویراستارهای ویراویراست بسپارید.

ویرایش از منظر زبان‌شناسی چه مواردی را شامل می‌شود؟

 الف. ساخت‌واژه (تک‌واژه، واژه)

ب.  نحو (جمله، گروه، نقش نماها) 

ج.  معناشناسی و کاربردشناسی 

د.  واژگان 

اما به‌طور کلی خطاهای زبانی را می‌توان این‌گونه دسته‌بندی کرد:

• خطاهای آوایی؛

•  خطاهای واژگانی، شامل واژگان بیگانه، کاربرد نادرست واژگان عربی در فارسی؛

•  خطاهای دستوری (صرفی-نحوی)، شامل خطا در جمله، فعل و حرف؛

•  خطاهای بلاغی شامل حشو، درازنویسی، تکرار، تتابع اضافات، ابهام و تعابیر نامناسب؛

•   خطاهای منطقی و معنایی، شامل تناقض‌ها، استدلال نادرست، خلط بحث و غیر آن.  

خطاهای آوایی در گفتار بروز می‌کند.

خطاهای صرفی، نحوی و واژگانی بیشتر در حوزۀ ساختار دستوری اتفاق می‌افتد. این نوع خطاها در مقالۀ خطاهای دستوری بیان شده‌اند.

 این‌گونه خطاها ناشی از استفاده از ساخت‌های نادرست زبانی است.

خطاهای بلاغی، منطقی و معنایی به محتوای جمله بازمی‌گردد.

در هر دو صورت کاربردهای نادرست و خطا، فهم جمله را دشوار و ارتباط و انتقال مؤثر کلام را خدشه‌دار می‌کند.

آیا ویراستاری آنلاین متن با «ویراویراست» را تجربه کرده‌اید؟ همین الان به بخش ویراستاری بروید.

 در این مقاله ما خطاهای واژگانی را بررسی می‌کنیم. پیشنهاد می‌شود مقالۀ خطاهای دستوری را نیز مطالعه کنید.

خطاهای واژگانی:

واژه، عنصر اساسی زبان و کوچک‌ترین واحد معنایی است. همچنین ابزار نویسنده برای انتقال مفاهیم است. هر واژه، ما را با دنیای معانی مرتبط می‌کند. یکی از رازهای موفقیت نویسنده و ویراستار شناخت و کاربرد واژگان درست، است. نوع نوشته، مخاطب، فضای نوشته و مقصود نویسنده، همگی تعیین‌کنندۀ نوع واژه است. ویراستار باید به‌خوبی واژه‌ها را بشناسد و گنجینۀ واژگانی فراوانی را براثر مطالعۀ زیاد، در خویش فراهم کرده باشد تا بتواند با کمک آن کاستی‌های معنایی نوشته را رفع کند.

در ادامه خطاهای کاربردی در سطح واژه را بررسی می‌کنیم. اگر در جست‌وجوی نرم‌افزار ویراستاری هستید، به بخش ویراستاریِ سامانۀ هوشمند ویراویراست بروید.

خطاهای واژگانی مهم در بخش‌های زیر است:

•  کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و الگوهای بیگانه؛

•  کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و اصطلاحات فارسی؛

•  تکرار زائد واژگان (حشو)؛

•  واژگان عربی در فارسی.

در این مقاله بخشی از مورد اول (کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و الگوهای بیگانه) را بررسی می‌کنیم.

کاربرد نادرست واژگان، تعابیر و الگوهای بیگانه شامل موارد زیر می‌شود:

واژه‌های قرضی، واژه‌های ساختگی، واژه‌گزینی، گرده‌برداری.

در این مقاله واژه‌های قرضی را بررسی می‌کنیم.

برای مطالعۀ واژه‌های ساختگی، واژه‌گزینی و گرته‌برداری، مقالۀ واژه‌سازی در زبان فارسی را بخوانید.

واژه‌های قرضی:

قرض‌گیری زبانی به دلایل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی، اقتصادی، تاریخی، برخوردها و آمیزش‌های مسالمت‌آمیز یا قهرآمیز جوامع انسانی با یکدیگر اتفاق می‌افتد. رایج‌ترین نوع قرض‌گیری، «قرض‌گیری واژگانی» است.

قرض‌گیری واژگانی:

این قرض‌گیری نتیجۀ مستقیم‌ترین و قوی‌ترین تماس‌هاست. این فرآیند از گذشته وجود داشته؛ اما در قرن‌های اخیر سرعت بیشتری پیدا کرده است. قرض‌گیرندگان، بیشتر کشورهای عقب‌مانده و مصرف‌کننده به‌خصوص در حوزۀ علم و فناوری هستند. واکنش ملت‌ها و زبان‌ها دربرابر این پدیده، متفاوت است. برخی کشورها، چون آلمان و فرانسه حساسیت بیشتری نشان می‌دهند و برخی، چون انگلیس و آمریکا حساسیت کم‌تری دارند. امروزه، گرایش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فرهیختگان و نخبگان و عموم مردم ایران به کار نبردن واژگان بیگانه، اعم از اروپایی و عربی است. به‌خصوص واژه‌هایی که معادل‌های مناسبی برای آن‌ها وجود دارد.

 تحقیقات نشان می‌دهد کاربرد واژگان بیگانه در مطبوعات، نوشته‌های علمی و ترجمه، بیش از دیگر نوشته‌های فارسی است.

به‌طور کلی واژه‌ها و ترکیب‌های بیگانه به دو صورت در زبان تأثیر می‌گذارند:

تأثیر مستقیم و تأثیر غیرمستقیم.

 تأثیر مستقیم:

در تأثیر مستقیم عین واژه، بی‌کم‌وکاست از زبان مبدأ به زبان مقصد وارد می‌شود. به این واژه‌ها «قرضی» یا «عاریتی» گفته می‌شود؛ مثل تلفن، کافه، الحق، لاینحل و پیک‌نیک. وام‌گیری در این شیوه آشکارا، آگاهانه و قابل‌پیشگیری است.

تأثیر غیرمستقیم:

به تأثیر غیرمستقیم «گرته‌برداری» یا «گرده‌برداری» می‌گویند.

 واژه‌های قرضی:

در طول تاریخ زبان فارسی، بسیاری از واژه‌ها از زبان‌های دیگر به زبان فارسی وارد شده‌اند. به این‌گونه واژه‌ها «دخیل» یا «وام‌واژه» می‌گویند. 

در ادامه برخی از وام‌واژه‌ها در زبان فارسی را برمی‌شماریم:

 یونانی و رومی: الکساندر، فیلیپوس، منجنیق، فردوس (در اصل پرتوس)، قفس، درهم، فنجان، لنگر، نرگس، کبریت، زمرد، مروارید، صوفی، سیم، کالپوت(کالبد)، الماس، موسیقی، ناموس، قلم، مرمر، تمر، زبرجد، اسید، اقاقیا، اقلیم.

حبشی: مشکاۀ، هرج، منبر، نفاق، حواری، برهان، مصحف.

آرامی و سریانی: حج، کاهن، عاشورا، شیدا، شیطان، قرمز(در اصل کرمیتو، کرمتی و قرمطی از همین کلمه است)، یلدا، کلیسا، کنشت، ملکوت، ناسوت، شنبه، مزگت(مسجد)، شبیر و شبر، کاسه، جهود، حفر، طعم، عطف، قطع، کیسه، شاتول، گنبد، تابوت.

ترکی: قربان(کماندان)، خاتون، خاقان، بیک، بیگم، اتابک، سنجاق، سنجق، تاش، (خیلتاش، خواجه‌تاش)، تتمارج، بغرا، قاپچی، یزک، باشی، یاغی، دوقلو، قرق، آذوقه، کتک، کمک، قوری، کامل، پرچم، کنکاش، قیچی، اجاق، اتاق، یونجه، یدک، چکمه.

مغولی: ایل، ییلاق، قشلاق، سوغات، غدغن، شلاق، نوکر، پلو، کمک، چلو، یساول، قلدر، قرمه، قیمه، آقا، خانم، باجی، داداش، مشتلق، قشون، یورش، چاق، تغار، اردو، الاغ.

 هندی و سنسکریت: سفینه، صبح، کافور، قرنفل، کفاره (نوعی سلاح، قداره)، انبه، نیلوفر، جُنگ، آش، لوتی، جوگی، یوغ، دستار، کپی، دارچین، طوبی، نارگیل، لاک، فلفل، جنگل، شمن، شغال، کرباس.

روسی: استکان، پالتو، نعلبکی، اسکناس، گاری، کالسکه، چرتکه، جلیقه، سالن، سماور، صندلی، میز، درشکه، بشکه، چمدان، ارسی، پوتین.

چینی: کاغذ، چای، تیمچه، تیم.

انگلیسی: فایل، ارگان، دیسکت، چک، آیتم، اوپن، هتل، کارواش، پارک، دوپینگ، کمپانی، کافی‌شاپ، ورکشاپ، فریزر، تیم، فینال، پارتی، بوکس، موبایل، تست، فاینال، واگن، پلیس، گیلاس(لیوان).

فرانسوی: لامپ، ماشین، مبل، پلیس، تئاتر، پیانو، سانسور، دیپلم، نمره، راندمان، آدرس، سوپ، سیفون، شیک، شارلاتان، موزیک، سالاد، بلیت، آسفالت، بالاکن، کاندیدا، تابلو، تلویزیون، فلاسک، آپارتمان، اتومبیل، کمیته، مد، پروژه، تکنولوژی، فاز، باتری، سیلو، تابلو، سیکل، ژست، دیالوگ، کانال، کادو، آنتیک.

واکنش فارسی‌زبانان دربارۀ ورود واژه‌های قرضی چیست؟

امروزه در زبان فارسی دو گرایش کاملاً افراطی دربرابر کاربرد واژگان بیگانه وجود دارد:

•  کاربرد بیش از حد واژگان بیگانه و عیب‌ندانستن آن که خود دو شکل دارد:

 فرنگی‌مآبی و عربی‌مآبی.

 فرنگی‌مآبی: این گرایش با کاربرد واژگان اروپایی در ‌صد سال اخیر با بازگشت کسانی که از کشور خارج شده بودند و برای فضل‌فروشی یا ناتوانی و فارسی‌ندانی رواج یافت. فرنگی‌مآبی آثار بسیار بدی در زبان جای گذاشت. امروزه، نیز با رواج رسانه‌های مختلف بر حجم این واژه‌ها افزوده شده است. 

عربی‌مآبی: این جریان قرن‌هاست که ازطریق مورخان و نویسندگان پرتکلف دنبال می‌شود و نثر پاکیزۀ قرون اولیه را به نثر مبتذل بدل کرده است. گاهی، چنان تعداد واژگان، تعابیر و اصطلاحات کلیشه‌ای عربی در نوشته‌ای زیاد می‌شود که فهم متن به‌طور کل ناممکن می‌شود.

کاربرد واژگان عربی جاافتاده، مفهوم و پذیرفته‌شده پسندیده است و باعث بقای زبان فارسی شده است؛ اما افراط در آن را هیچ‌کس نمی‌پذیرد.

•  کنارگذاشتن تمامی این واژگان بیگانه و کاربرد افراطی عناصر دستوری و واژگان فارسی کهن:

این جریان به «سره‌نویسی» مشهور است.

بهترین راه برای کنارآمدن با وام‌واژه چیست؟

راه میانه، پسندیده و منطقی، استفادۀ هوشمندانه از واژگان بیگانه است. اگر هدف از نوشتن، رساندن معانی، ساده‌نویسی، بالابردن سرعت خواندن و فهم و ایجاد ارتباط مناسب برای مقاصد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اداری باشد، شیوه‌های افراطی مانع این هدف خواهد بود. ویراستار هنرمند با ایجاد توازن و تعادل و درک عمیق فرهنگی خود از موقعیت امروز زبان فارسی، می‌کوشد راه بهتر را انتخاب کند.

ویراستاری آنلاین ویراویراست شامل پنج بخش می‌شود: تایپ گفتاری، غلط‌یابی املایی، دستور خط، ویراستاری پیشرفته و علائم نگارشی.

تجربۀ ویراستاری آنلاین با ویراویراست را از دست ندهید.

برای ثبت سفارش ویراستاری با شمارۀ 09020025029 تماس بگیرید.

✍️ به کوششِ فاطمه لک‌زاده.

📚 کتابنامه:

📖ذوالفقاری، حسن، 1398، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، تهران: نشر علم. 📖